गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
निम्नलिखितं गद्यांशं पठित्वा सप्तप्रश्नानां दत्तविकल्पेषु यथोचितं उत्तरं दीयताम् –
कस्मिंश्चिद्वने भासुरको नाम सिंह: प्रतिवसति स्म। अथासौ वीय्र्याति रेकान्नित्यमेवानेकान् मृगशशकादीन् व्यापादयन्न उपरराम। अथान्येद्युस्तद्वनजा: सर्वे सारङ्गवराहमहिषशशकादयो मिलित्वा तमभ्युपेत्य प्रोचु: – ‘‘स्वामिन! किमनेन सकलमृगवधेन नित्यमेव ? यतस्तव एकेनापि मृगेण तृप्तिर्भवति। तत् क्रियतामस्माभि: सह समयधम्र्म:। अद्य प्रभृति तव अत्रोपविष्टस्य जातिक्रमेण प्रतिदिनमेको मृगो भक्षणार्थं समेष्यति। एवं कृते तव तावत्प्राणयात्रा क्लेशं विना अपि भविष्यति, अस्माकञ्च पुन: सर्वोच्छेदनं न स्यात् । तदेष राजधर्मोऽनुष्ठीयताम् ।
अथ तेषां तद्वचनमाकण्र्य भासुरक आह-‘‘अहो! सत्यमभिहितं भवद्भि: परं यदि ममोपविष्टस्यात्र नित्यमेव नैक: श्वापद: समागमिष्यति तन्नूनं सर्वानपि भक्षयिष्यामि’’। अथ ते तथैव प्रतिज्ञाय निर्वृत्तिभाज: तत्रैव वने निर्भया: पय्र्यटन्ति। एकश्च प्रतिदिनं क्रमेण याति। वृद्धो वा वैराग्ययुक्तो वा, शोकग्रस्तो वा, पुत्रकलत्रनाशभीतो वा, तेषां मध्यात्तस्य भोजनार्थं मध्याह्नसमये उपतिष्ठते।
अथ कदाचित् जातिक्रमाच्छशकस्य अवसर: समायात:। स समस्त मृगै: प्रेरितोऽनिच्छन्नपि मन्दं मन्दं गत्वा तस्य वधोपायं चिन्तयन् वेलातिक्रमं कृत्वा व्याकुलितहृदयो यावत् गच्छति तावत् मार्गे गच्छता कूप: संदृष्ट:। यावत्कूपोपरि याति तावत्कूपमध्ये आत्मन: प्रतिबिम्बं ददर्श। दृष्ट्वा च तेन हृदये चिन्तितं। ‘‘यद्भव्य उपायोऽस्ति, अहं भासुरकं प्रकोप्य स्वबुद्धया अस्मिन् कूपे पातयिष्यामि’’ अथासौ दिनशेषे भासुरकसमीपं प्राप्त:। सिंहोऽपि वेलातिक्रमेण क्षुत्क्षामकण्ठ: कोपाविष्ट: सृक्किणी परिलेलिहन् व्यचिन्तयत्। ‘‘अहो! प्रातराहाराय नि:सत्त्वं वनं मया कत्र्तव्यम्।’’
कस्मिंश्चिद्वने भासुरको नाम सिंह: प्रतिवसति स्म। अथासौ वीय्र्याति रेकान्नित्यमेवानेकान् मृगशशकादीन् व्यापादयन्न उपरराम। अथान्येद्युस्तद्वनजा: सर्वे सारङ्गवराहमहिषशशकादयो मिलित्वा तमभ्युपेत्य प्रोचु: – ‘‘स्वामिन! किमनेन सकलमृगवधेन नित्यमेव ? यतस्तव एकेनापि मृगेण तृप्तिर्भवति। तत् क्रियतामस्माभि: सह समयधम्र्म:। अद्य प्रभृति तव अत्रोपविष्टस्य जातिक्रमेण प्रतिदिनमेको मृगो भक्षणार्थं समेष्यति। एवं कृते तव तावत्प्राणयात्रा क्लेशं विना अपि भविष्यति, अस्माकञ्च पुन: सर्वोच्छेदनं न स्यात् । तदेष राजधर्मोऽनुष्ठीयताम् ।
अथ तेषां तद्वचनमाकण्र्य भासुरक आह-‘‘अहो! सत्यमभिहितं भवद्भि: परं यदि ममोपविष्टस्यात्र नित्यमेव नैक: श्वापद: समागमिष्यति तन्नूनं सर्वानपि भक्षयिष्यामि’’। अथ ते तथैव प्रतिज्ञाय निर्वृत्तिभाज: तत्रैव वने निर्भया: पय्र्यटन्ति। एकश्च प्रतिदिनं क्रमेण याति। वृद्धो वा वैराग्ययुक्तो वा, शोकग्रस्तो वा, पुत्रकलत्रनाशभीतो वा, तेषां मध्यात्तस्य भोजनार्थं मध्याह्नसमये उपतिष्ठते।
अथ कदाचित् जातिक्रमाच्छशकस्य अवसर: समायात:। स समस्त मृगै: प्रेरितोऽनिच्छन्नपि मन्दं मन्दं गत्वा तस्य वधोपायं चिन्तयन् वेलातिक्रमं कृत्वा व्याकुलितहृदयो यावत् गच्छति तावत् मार्गे गच्छता कूप: संदृष्ट:। यावत्कूपोपरि याति तावत्कूपमध्ये आत्मन: प्रतिबिम्बं ददर्श। दृष्ट्वा च तेन हृदये चिन्तितं। ‘‘यद्भव्य उपायोऽस्ति, अहं भासुरकं प्रकोप्य स्वबुद्धया अस्मिन् कूपे पातयिष्यामि’’ अथासौ दिनशेषे भासुरकसमीपं प्राप्त:। सिंहोऽपि वेलातिक्रमेण क्षुत्क्षामकण्ठ: कोपाविष्ट: सृक्किणी परिलेलिहन् व्यचिन्तयत्। ‘‘अहो! प्रातराहाराय नि:सत्त्वं वनं मया कत्र्तव्यम्।’’
131. के मिलित्वा भासुरक समीपं गतवन्त: ?
1. ग्रामवासिन:
2. वनवासिन: पशव:
3. शशका:
4. महिषा:
Click To Show Answer
Answer – (2)
वन में रहने वाले सभी पशु एक साथ मिलकर भासुरक नामक सिंह के पास गये। इसमें वर्णित ‘गतवन्त’ नामक क्रिया प्रथमा विभक्ति बहुवचन का रूप है। इसका रूप निम्न प्रकार चलता है–
गतवत् शब्द रूप (पुंल्लिङ्ग) विभक्ति
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथमा गतवान् गतवन्तौ गतवन्त:
द्वितीया गतवन्तम् गतवन्तौ गतवत:
तृतीया गतवता गतवद्भ्याम् गतवद्भि:
चतुर्थी गतवते गतवद्भ्याम् गतवद्भ्य:
पञ्चमी गतवत: गतवद्भ्याम् गतवद्भ्य:
षष्ठी गतवत: गतवतो: गतवताम्
सप्तमी गतवति गतवतो: गतवत्सु
सम्बोधन हे गतवान् ! हे गतवन्तौ! हे गतवन्त:!
वन में रहने वाले सभी पशु एक साथ मिलकर भासुरक नामक सिंह के पास गये। इसमें वर्णित ‘गतवन्त’ नामक क्रिया प्रथमा विभक्ति बहुवचन का रूप है। इसका रूप निम्न प्रकार चलता है–
गतवत् शब्द रूप (पुंल्लिङ्ग) विभक्ति
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथमा गतवान् गतवन्तौ गतवन्त:
द्वितीया गतवन्तम् गतवन्तौ गतवत:
तृतीया गतवता गतवद्भ्याम् गतवद्भि:
चतुर्थी गतवते गतवद्भ्याम् गतवद्भ्य:
पञ्चमी गतवत: गतवद्भ्याम् गतवद्भ्य:
षष्ठी गतवत: गतवतो: गतवताम्
सप्तमी गतवति गतवतो: गतवत्सु
सम्बोधन हे गतवान् ! हे गतवन्तौ! हे गतवन्त:!