गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा तदाधारितप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेषु उचिततमम् उत्तरं लिखत –
पूर्व: कश्चन् राजा आसीत् । कदाचिद् स तीव्रेण ज्वरेण पीडित: अभवत् । समर्था: राजवैद्या: आगत्य राज्ञ: परीक्षणं कृतवन्त:। ‘ज्वर: अत्यधिक: आसीत् । इत्यत: ते तापशमनार्थं श्रीगन्धस्य लेपनं करणीयम्’ इति सूचितवन्त:। राज्ञी सेविकानां द्वारा श्रीगन्धकाष्ठखण्डान् आनायितवती। काश्चन् सेविका: हस्ते मृण्मयान् वलयान् धृतवत्य: आसन्। अत: पेषणसमये वलयानां शब्दं भवति स्म। तत: राज्ञ: पीडा भवति स्म । राजा यद्यपि नेत्रे निमील्य शयितवान् आसीत् तथापि राज्ञी तस्य मुखस्य दर्शनात् एव पीडाया: अनुभवं ज्ञातवती। अत: सा सेविका: सूचितवती- ‘‘सर्वासां हस्ते एक: एव वलय: भवतु। अन्यान् वलयान् अपनयन्तु सर्वा:’’ इति। तथैव कृतवत्य: तत: पेषणकार्यम् अनुवृत्तम् । किन्तु वलयानां शब्दं स्थगित: अभवत् । शब्दस्थगनं ज्ञात्वा राजा नेत्रे उन्मील्य राज्ञीं पृष्टवान् – ‘‘सेविका: पेषणं स्तगितवत्य: वा?’’ इति। ‘‘एतत् श्रुतवत: राज्ञ: मनसि एकं नूतनं तत्वम् स्फुरितम् – यदि अधिकसङ्ख्याका: पदार्था: भवन्ति तर्हि घर्षणम् उत्पद्यते। यदि च पदार्थसङ्ग्रहस्य निग्रह: क्रियते तर्हि शान्ति: प्राप्यते’’ इति। एतस्मात् तत्त्वात् प्रभावित: राजा ज्वरात् मुक्त्ते: अनन्तरं भोगसाधनादीनाम् उपयोगं न्यूनीकुर्वन्, प्रजाहितकार्यक्रम् अधिकतया चिन्तयन् उत्तमं जीवनं यापितवान् ।
पूर्व: कश्चन् राजा आसीत् । कदाचिद् स तीव्रेण ज्वरेण पीडित: अभवत् । समर्था: राजवैद्या: आगत्य राज्ञ: परीक्षणं कृतवन्त:। ‘ज्वर: अत्यधिक: आसीत् । इत्यत: ते तापशमनार्थं श्रीगन्धस्य लेपनं करणीयम्’ इति सूचितवन्त:। राज्ञी सेविकानां द्वारा श्रीगन्धकाष्ठखण्डान् आनायितवती। काश्चन् सेविका: हस्ते मृण्मयान् वलयान् धृतवत्य: आसन्। अत: पेषणसमये वलयानां शब्दं भवति स्म। तत: राज्ञ: पीडा भवति स्म । राजा यद्यपि नेत्रे निमील्य शयितवान् आसीत् तथापि राज्ञी तस्य मुखस्य दर्शनात् एव पीडाया: अनुभवं ज्ञातवती। अत: सा सेविका: सूचितवती- ‘‘सर्वासां हस्ते एक: एव वलय: भवतु। अन्यान् वलयान् अपनयन्तु सर्वा:’’ इति। तथैव कृतवत्य: तत: पेषणकार्यम् अनुवृत्तम् । किन्तु वलयानां शब्दं स्थगित: अभवत् । शब्दस्थगनं ज्ञात्वा राजा नेत्रे उन्मील्य राज्ञीं पृष्टवान् – ‘‘सेविका: पेषणं स्तगितवत्य: वा?’’ इति। ‘‘एतत् श्रुतवत: राज्ञ: मनसि एकं नूतनं तत्वम् स्फुरितम् – यदि अधिकसङ्ख्याका: पदार्था: भवन्ति तर्हि घर्षणम् उत्पद्यते। यदि च पदार्थसङ्ग्रहस्य निग्रह: क्रियते तर्हि शान्ति: प्राप्यते’’ इति। एतस्मात् तत्त्वात् प्रभावित: राजा ज्वरात् मुक्त्ते: अनन्तरं भोगसाधनादीनाम् उपयोगं न्यूनीकुर्वन्, प्रजाहितकार्यक्रम् अधिकतया चिन्तयन् उत्तमं जीवनं यापितवान् ।
130. तापशमनार्थं कस्य लेपनं करणीयम् आसीत् ?
1. चन्दनस्य
2. गैरिकस्य
3. श्रीगन्धस्य
4. मृत्तिकाया:
Click To Show Answer
Answer – (3)
ज्वर (बुखार) के उपचार हेतु चन्दन का लेप करना चाहिए। प्रस्तुत वाक्यांश में ‘करणीयम्’ शब्द में ‘कृ’ धातु तथा अनीयर् प्रत्यय का विधान किया गया है। क्योंकि ‘चाहिए अर्थ में अनीयर्’ (अनीय) प्रत्यय का प्रयोग होता है।
ज्वर (बुखार) के उपचार हेतु चन्दन का लेप करना चाहिए। प्रस्तुत वाक्यांश में ‘करणीयम्’ शब्द में ‘कृ’ धातु तथा अनीयर् प्रत्यय का विधान किया गया है। क्योंकि ‘चाहिए अर्थ में अनीयर्’ (अनीय) प्रत्यय का प्रयोग होता है।