गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा तदाधारितप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेषु उचिततमम् उत्तरं लिखत।
एकस्य अश्वत्थवृक्षस्य शाखायामेक: काक: स्वचञ्च्वामेकां रोटिकां गृहीत्वा निश्शज्रे निर्भीक: च अतिष्ठत् । अकस्मादेव तत्रैक: कुक्कुर: अपि आगच्छति। काकस्य चञ्चुमध्ये एकां रोटिकां दृष्ट्वा स तस्या: प्राप्त्यर्थं विह्वलो भवति। किचिद् विचार्य तेन काकस्य प्रशंसां कर्तुमारब्धम् । भो काक! अद्याहं पश्यामि, यद् भवान् ब्राह्मणोऽद्भुत् सृष्टिरसि। तव सर्वशरीरमत्यन्तं सुन्दरमस्ति। दूरदर्शिदैदीप्यमानयोस्तव चक्षुषो: शोभा परमकमनीयास्ति। पादौ अपि शक्तिसम्पन्नौ अत्यन्त दृढौ शोभते। तव ध्वनिमाधुर्यं सर्वविदितमेवास्ति।
अद्य मम अहोभाग्यं यत् प्रात: काल एव भवतो दर्शनं सुलभमस्ति। किन्तु अद्य तव मौनस्य किं कारणमस्ति? कथं न भवान् एकं मधुरं गीतं गायति? पश्य, अत्र सर्वे भवतो गानं श्रोतुमुत्सुका: सन्ति। कृपया शीघ्रमेव एकं नूतनं गानं गायतु भवान् । प्रसन्नो भूत्वा यदा काकेन गानमारब्धं तदैव तस्य चञ्च्वातो रोटिका भूमौ पतति। तत्क्षणमेव कुक्कुरस्तां गृहीत्वा पलायित:। काको यत्रापि पश्यति, सर्वे खगास्तस्य परिहासं कुर्वन्ति। स्व मिथ्याप्रशंसां श्रुत्वा योऽपि व्यर्थमेवात्मानं गौरवान्वितं मन्यते, तस्य ईदृश एव परिणामो भवति।
एकस्य अश्वत्थवृक्षस्य शाखायामेक: काक: स्वचञ्च्वामेकां रोटिकां गृहीत्वा निश्शज्रे निर्भीक: च अतिष्ठत् । अकस्मादेव तत्रैक: कुक्कुर: अपि आगच्छति। काकस्य चञ्चुमध्ये एकां रोटिकां दृष्ट्वा स तस्या: प्राप्त्यर्थं विह्वलो भवति। किचिद् विचार्य तेन काकस्य प्रशंसां कर्तुमारब्धम् । भो काक! अद्याहं पश्यामि, यद् भवान् ब्राह्मणोऽद्भुत् सृष्टिरसि। तव सर्वशरीरमत्यन्तं सुन्दरमस्ति। दूरदर्शिदैदीप्यमानयोस्तव चक्षुषो: शोभा परमकमनीयास्ति। पादौ अपि शक्तिसम्पन्नौ अत्यन्त दृढौ शोभते। तव ध्वनिमाधुर्यं सर्वविदितमेवास्ति।
अद्य मम अहोभाग्यं यत् प्रात: काल एव भवतो दर्शनं सुलभमस्ति। किन्तु अद्य तव मौनस्य किं कारणमस्ति? कथं न भवान् एकं मधुरं गीतं गायति? पश्य, अत्र सर्वे भवतो गानं श्रोतुमुत्सुका: सन्ति। कृपया शीघ्रमेव एकं नूतनं गानं गायतु भवान् । प्रसन्नो भूत्वा यदा काकेन गानमारब्धं तदैव तस्य चञ्च्वातो रोटिका भूमौ पतति। तत्क्षणमेव कुक्कुरस्तां गृहीत्वा पलायित:। काको यत्रापि पश्यति, सर्वे खगास्तस्य परिहासं कुर्वन्ति। स्व मिथ्याप्रशंसां श्रुत्वा योऽपि व्यर्थमेवात्मानं गौरवान्वितं मन्यते, तस्य ईदृश एव परिणामो भवति।
125. ‘पक्षिण:’ इति अर्थे प्रयुक्तं पदं चित्वा लिखत –
1. खगा:
2. मृगा:
3. पशव:
4. भूचरा:
Click To Show Answer
Answer -(1)
‘पक्षिण:’ रूप (नकारान्त पुल्लिङ्ग शब्द) प्रथमा, द्वितीया विभक्ति बहुवचन तथा पञ्चमी, षष्ठी विभक्ति एकवचन में बनता है। इस शब्द का मूल प्रातिपदिक शब्द ‘पक्षिन्’ है। ‘पक्षिन्’ का रूप इस प्रकार है–
पक्षिन् -शब्द रूप विभक्ति
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथमा पक्षी पक्षिणौ पक्षिण:
द्वितीया पक्षिणम् पक्षिणौ पक्षिण:
तृतीया पक्षिणा पक्षिभ्याम् पक्षिभि:
चतुर्थी पक्षिणे पक्षिभ्याम् पक्षिभ्य:
पञ्चमी पक्षिण: पक्षिभ्याम् पक्षिभ्य:
षष्ठी पक्षिण: पक्षिणो: पक्षिणाम्
सप्तमी पक्षिणि पक्षिणो: पक्षिषु
सम्बोधन हे पक्षिन्! हे पक्षिणौ! हे पक्षिण:!
‘पक्षिण:’ रूप (नकारान्त पुल्लिङ्ग शब्द) प्रथमा, द्वितीया विभक्ति बहुवचन तथा पञ्चमी, षष्ठी विभक्ति एकवचन में बनता है। इस शब्द का मूल प्रातिपदिक शब्द ‘पक्षिन्’ है। ‘पक्षिन्’ का रूप इस प्रकार है–
पक्षिन् -शब्द रूप विभक्ति
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथमा पक्षी पक्षिणौ पक्षिण:
द्वितीया पक्षिणम् पक्षिणौ पक्षिण:
तृतीया पक्षिणा पक्षिभ्याम् पक्षिभि:
चतुर्थी पक्षिणे पक्षिभ्याम् पक्षिभ्य:
पञ्चमी पक्षिण: पक्षिभ्याम् पक्षिभ्य:
षष्ठी पक्षिण: पक्षिणो: पक्षिणाम्
सप्तमी पक्षिणि पक्षिणो: पक्षिषु
सम्बोधन हे पक्षिन्! हे पक्षिणौ! हे पक्षिण:!