गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
129. भूपतिः केन कारणेन दरिद्रः इव जीवितं नयति स्म ?
1. धनाभावस्य कारणेन स दरिद्रः इव जीवति स्म।
2. प्रजारक्षणाय धनं सञ्चयति स्म।
3. सः लुब्धः आसीत्।
4. आपत्कालाय स धनं रक्षति स्म।
Click To Show Answer
निम्नलिखितं गद्यांशं पठित्वा सप्तप्रश्नानां उत्तराणि उचितं विकल्पं चित्वा देयानि।
कस्मिंश्चिद् देशे कश्चिद् भूपतिः आसीत्। तस्य नाम मायादासः। अतिलुब्धः सः दरिद्रः इव जीवितं नयति स्म। एकदा कोऽपि मुनिः मायादासस्य प्रासादम् आगच्छत्। नृपतिः तं मुनि सत्कारेणातोषयत्। नृपतिना सत्कृतः सन्तुष्टः मुनि अवदत् – “नृपते ! स्वस्त्यस्तु ते। अभीष्टं वरं वरय इति। मुनिनैवं उक्तः सः भूपतिः लोभेन प्रेरितः अवदत्- “मया स्पृश्यमानाः पदार्थाः सौवर्णाः भवन्तु इति। “तथास्तु” इत्युक्त्वा मुनिः अन्तर्हित अभवत्।
मुनेः वरं लब्ध्वा गृहं प्रविष्टः मायादासः तत्र स्थितानि वस्तूनि अस्पृशत्। तेन स्पृष्टानि वस्तूनि सद्य एव सौवर्णानि जातानि। तद् दृष्ट्वा सः नितरामतुष्यत्। ततः तस्य महती पिपासा जाता। सः जलं पातुं उद्यतः अभवत्। तेन स्पृष्टं जलमपि सुवर्णपिण्डमभवत्। साधूक्तं न मृषा भवति।
तस्मिन् अवसरे राजकुमारी कुसुममञ्जरीमादाय तत्रागता। “पितः, अतीव सुन्दराणीमानि कुसुमानि” इति चावदत्। नृपतिः तां मञ्जरी करेणास्पृशत्। तेन स्पृष्टा मञ्जरी सुवर्णमयी जाता। तद् दृष्ट्वा कुमारी दुःखिता अभवत्। सुतां समाश्वासयितुं प्रवृत्तः सः मायादासः ताम् अङ्के उपवेशयति स्म। हन्त, कुमारी सुवर्णप्रतिमा सञ्जाता। तदा भाग्यात् स एव मुनिः नृपतेः पुरतः प्रत्यक्षः अभवत्। मायादासः तं प्रणम्य- “महर्षे, कृपया दत्तं वरं निवर्तयतु। इयं कुमारी मम जीवितम् इति न्यवेदयत्।
महर्षिः अवदत् – “मायादास, त्वया सुवर्णं महत्तमं गणितम्। वस्तुतः तत् तुच्छम्। उद्यानात् जलमानय। तेन जलेन सिक्तानि वस्तूनि पूर्वामवस्था स्वीकरिष्यन्ति।” इत्युक्त्वा मुनिः तत्रैवान्तर्हितः। मायादासः उद्यानात् जलमानयत्। सौवर्णानि वस्तूनि तेन जलेन सिक्तानि स्वां-स्वां प्रकृति प्राप्तानि। राजकुमार्यपि मन्दं हसन्ती पितुः मानसमतोषयत्।
अतिलोभो न कर्तव्यः, स तु दुःखस्य कारणम्।
गद्यांश का अर्थ हिन्दी में पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करेंकस्मिंश्चिद् देशे कश्चिद् भूपतिः आसीत्। तस्य नाम मायादासः। अतिलुब्धः सः दरिद्रः इव जीवितं नयति स्म। एकदा कोऽपि मुनिः मायादासस्य प्रासादम् आगच्छत्। नृपतिः तं मुनि सत्कारेणातोषयत्। नृपतिना सत्कृतः सन्तुष्टः मुनि अवदत् – “नृपते ! स्वस्त्यस्तु ते। अभीष्टं वरं वरय इति। मुनिनैवं उक्तः सः भूपतिः लोभेन प्रेरितः अवदत्- “मया स्पृश्यमानाः पदार्थाः सौवर्णाः भवन्तु इति। “तथास्तु” इत्युक्त्वा मुनिः अन्तर्हित अभवत्।
मुनेः वरं लब्ध्वा गृहं प्रविष्टः मायादासः तत्र स्थितानि वस्तूनि अस्पृशत्। तेन स्पृष्टानि वस्तूनि सद्य एव सौवर्णानि जातानि। तद् दृष्ट्वा सः नितरामतुष्यत्। ततः तस्य महती पिपासा जाता। सः जलं पातुं उद्यतः अभवत्। तेन स्पृष्टं जलमपि सुवर्णपिण्डमभवत्। साधूक्तं न मृषा भवति।
तस्मिन् अवसरे राजकुमारी कुसुममञ्जरीमादाय तत्रागता। “पितः, अतीव सुन्दराणीमानि कुसुमानि” इति चावदत्। नृपतिः तां मञ्जरी करेणास्पृशत्। तेन स्पृष्टा मञ्जरी सुवर्णमयी जाता। तद् दृष्ट्वा कुमारी दुःखिता अभवत्। सुतां समाश्वासयितुं प्रवृत्तः सः मायादासः ताम् अङ्के उपवेशयति स्म। हन्त, कुमारी सुवर्णप्रतिमा सञ्जाता। तदा भाग्यात् स एव मुनिः नृपतेः पुरतः प्रत्यक्षः अभवत्। मायादासः तं प्रणम्य- “महर्षे, कृपया दत्तं वरं निवर्तयतु। इयं कुमारी मम जीवितम् इति न्यवेदयत्।
महर्षिः अवदत् – “मायादास, त्वया सुवर्णं महत्तमं गणितम्। वस्तुतः तत् तुच्छम्। उद्यानात् जलमानय। तेन जलेन सिक्तानि वस्तूनि पूर्वामवस्था स्वीकरिष्यन्ति।” इत्युक्त्वा मुनिः तत्रैवान्तर्हितः। मायादासः उद्यानात् जलमानयत्। सौवर्णानि वस्तूनि तेन जलेन सिक्तानि स्वां-स्वां प्रकृति प्राप्तानि। राजकुमार्यपि मन्दं हसन्ती पितुः मानसमतोषयत्।
अतिलोभो न कर्तव्यः, स तु दुःखस्य कारणम्।
एक देश में कोई राजा था। उसका नाम मायादास था। अतिलोभी होने से वह दरिद्र जैसा जीवन गुजारता था। एक बार कोई मुनि मायादास के महल में आए। राजा ने उन्हें सत्कार से सन्तुष्ट किया। राजा के सत्कार से प्रसन्न मुनि बोले, राजा तुम्हारा कल्याण हो। मनचाहा वरदान माँगो। मुनि द्वारा इस प्रकार कहे जाने पर वह लोभ से प्रेरित होकर बोला, मेरे द्वारा स्पर्श किए हुए पदार्थ सोना हो जाएँ। ऐसा ही हो यह कहकर मुनि अन्तर्धान हो गए। मुनि से वरदान प्राप्त करके घर में घुसे मायादास ने वहाँ स्थित वस्तुओं को स्पर्श किया। उसके द्वारा स्पर्श की गई वस्तुएँ फौरन ही सोने की हो गईं। उन्हें देखकर वह अत्यन्त प्रसन्न हो गया। इसके बाद उसे प्यास लगी। वह जल पीने के लिए उद्धत हुआ। उसके स्पर्श से जल भी स्वर्ण पिंड हो गया। साधु का वचन झूठा नहीं होता। तभी राजकुमारी फूलों की मंजरी लेकर वहाँ आई। पिता जी! ये फूल अत्यन्त सुन्दर हैं। वह बोली। राजा ने मंजरी को हाथ से स्पर्श किया। उसके स्पर्श से मंजरी स्वर्णमय हो गई। उसे देखकर राजकुमारी दुखी हुई। पुत्री को आश्वस्त करने के लिए मायादास ने उसे गोद में बैठा लिया; परन्तु हाय! कुमारी स्वर्ण प्रतिमा हो गई। मायादास शोक के कारण जोर से विलाप करने लगा। तभी भाग्य से वे ही मुनि राजा के सामने प्रकट हो गए। मायादास ने उनसे निवेदन किया, महर्षि! कृपया, दिया गया वरदान वापस ले लें। मेरी पुत्री मेरा जीवन है। मुनि बोले, तुम्हें अब सोने का महत्त्व समझ में आ गया होगा। वास्तव में वह तुच्छ है। उद्यान से जल लाओ। उस जल से सींची वस्तुएँ पहली अवस्था में आ जाएगी। ऐसा कहकर मुनि वहीं अन्तर्धान हो गए। मायादास उद्यान से जल लाया। उस जल से सींची हुई स्वर्ण वस्तुएँ अपनी-अपनी प्रकृति (असली रूप) को प्राप्त हो गईं। राजकुमारी ने मन्द हँसी से पिता के हृदय को सन्तुष्ट किया। ज्यादा लोभ नहीं करना चाहिए। वह तो दुख का कारण है।
129. भूपतिः केन कारणेन दरिद्रः इव जीवितं नयति स्म ?
1. धनाभावस्य कारणेन स दरिद्रः इव जीवति स्म।
2. प्रजारक्षणाय धनं सञ्चयति स्म।
3. सः लुब्धः आसीत्।
4. आपत्कालाय स धनं रक्षति स्म।
Click To Show Answer
Answer – (3)