गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
अधोलिखितेषु गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्य : उचिततमम् उत्तरं चित्वा लिखत। पूर्वं कलिङ्गराज्ये सत्यगुप्त: नाम राजा आसीत्। तस्य पुत्र: कमलापीड: राजपुत्र: एष: बहु अध्ययनं कृतवान् आसीत्। यद्यपि एष: अतीव बुद्धिमान्, किन्तु अहंकारी। स: सर्वदा महाराजम् एव उपहसति स्म।
महाराजस्य समीपे विशालं सैन्यम् आसीत् । कदाचित् राजकुमार: सेनाविषये उक्तवान् -‘‘पित:! एतत् सैन्यं व्यर्थम् । अस्य सैन्यस्य वर्धने वृथा धनव्यय:। किम् एतेन प्रयोजनम् ?’’ इति। ‘‘पुत्र!’’ भवान् न जानाति। युद्धकाले सैन्यम् अत्यावश्यकम् । तदर्थं सर्वदा सैनिकानां रक्षणं पोषणं च करणीयम् । तथा कृतं चेदेव सैनिका: युद्धकाले प्राणापायम् अविगणय्य युद्धं कुर्वन्ति। राज्यस्य रक्षणं कुर्वन्ति’’ इति उक्तवान् राजा। ‘‘युद्धसमये एव धनं दत्तं चेत् बहव: जना: अन्नक्षेपणेन यथा काका: अगच्छन्ति तथा धनदानेन जना: लभ्यन्ते अहमहमिकया आगच्छन्ति’’ इति सगर्वम् उक्तवान् राजकुमार:। राजा तदा तूष्णीं स्थितवान् । राजा तद्दिने रात्रौ पुत्रम् एकान्तं नीतवान् । तत्र अन्नं स्थापयित्वा पुत्रम् उक्तवान् -पुत्र! इदानीं काकान् आह्वयतु’’ इति। ‘‘रात्रौ कथं वा काका: आगच्छन्ति? किं भवान् मूर्ख:’’? इति पृष्टवान् राजकुमार:। ‘‘पुत्र! न अहं मूर्ख:। भवत: अविवेकस्य निवारणार्थं अहम् एवं कृतवान् । यथा रात्रौ अन्नदाने कृते अपि काका: न आगच्छन्ति, तथैव युद्धकाले धने दत्ते अपि जना: न लभ्यन्ते। अत: देशरक्षणार्थं सर्वदा सैन्यं रक्षणीयम्’’ इति पुत्रम् उपदिष्टवान् राजा।
महाराजस्य समीपे विशालं सैन्यम् आसीत् । कदाचित् राजकुमार: सेनाविषये उक्तवान् -‘‘पित:! एतत् सैन्यं व्यर्थम् । अस्य सैन्यस्य वर्धने वृथा धनव्यय:। किम् एतेन प्रयोजनम् ?’’ इति। ‘‘पुत्र!’’ भवान् न जानाति। युद्धकाले सैन्यम् अत्यावश्यकम् । तदर्थं सर्वदा सैनिकानां रक्षणं पोषणं च करणीयम् । तथा कृतं चेदेव सैनिका: युद्धकाले प्राणापायम् अविगणय्य युद्धं कुर्वन्ति। राज्यस्य रक्षणं कुर्वन्ति’’ इति उक्तवान् राजा। ‘‘युद्धसमये एव धनं दत्तं चेत् बहव: जना: अन्नक्षेपणेन यथा काका: अगच्छन्ति तथा धनदानेन जना: लभ्यन्ते अहमहमिकया आगच्छन्ति’’ इति सगर्वम् उक्तवान् राजकुमार:। राजा तदा तूष्णीं स्थितवान् । राजा तद्दिने रात्रौ पुत्रम् एकान्तं नीतवान् । तत्र अन्नं स्थापयित्वा पुत्रम् उक्तवान् -पुत्र! इदानीं काकान् आह्वयतु’’ इति। ‘‘रात्रौ कथं वा काका: आगच्छन्ति? किं भवान् मूर्ख:’’? इति पृष्टवान् राजकुमार:। ‘‘पुत्र! न अहं मूर्ख:। भवत: अविवेकस्य निवारणार्थं अहम् एवं कृतवान् । यथा रात्रौ अन्नदाने कृते अपि काका: न आगच्छन्ति, तथैव युद्धकाले धने दत्ते अपि जना: न लभ्यन्ते। अत: देशरक्षणार्थं सर्वदा सैन्यं रक्षणीयम्’’ इति पुत्रम् उपदिष्टवान् राजा।
126. ‘अविगणय्य’ इति पदे क: कृदन्त प्रत्यय: प्रयुक्त ?
1. क्त्वा
2. शानच्
3. शतृ
4. ल्यप्
Click To Show Answer
Answer – (4)
‘अविगणय्य’ पद में ल्यप् कृदन्त प्रत्यय है। ल्यप् क्त्वा प्रत्यय- धातु से पूर्व कोई अव्यय, उपसर्ग या च्वि प्रत्यय हो तो क्त्वा के स्थान पर ल्यप् प्रत्यय होता है। ‘कर’ या ‘करके’ अर्थ में ल्यप् वा क्त्वा प्रत्यय प्रयुक्त होते हैं। क्त्वा का ‘त्वा’ ल्यप् का ‘य’ शेष बचता है। धातु से पहले उपसर्ग प्रयुक्त होगा तो ल्यप् प्रत्यय होगा; नहीं तो क्त्वा प्रत्यय होगा। उदाहरण-भूत्वा, सम्भूय, क्रीडित्वा, प्रक्रीड्य।
शतृ प्रत्यय- परस्मैपदी धातुओं के लट् के स्थान पर शतृ प्रत्यय होता है। शतृ का अत् शेष रहता है। यथा –अदन्, सन्।
शानच् प्रत्यय –आत्मनेपदी धातुओं के लट् के स्थान पर शानच् होता है। उभयपदी धातुओं के लट् के स्थान पर शानच् और शतृ दोनों होते हैं। शानच् का ‘आन’ शेष रहता है।
‘अविगणय्य’ पद में ल्यप् कृदन्त प्रत्यय है। ल्यप् क्त्वा प्रत्यय- धातु से पूर्व कोई अव्यय, उपसर्ग या च्वि प्रत्यय हो तो क्त्वा के स्थान पर ल्यप् प्रत्यय होता है। ‘कर’ या ‘करके’ अर्थ में ल्यप् वा क्त्वा प्रत्यय प्रयुक्त होते हैं। क्त्वा का ‘त्वा’ ल्यप् का ‘य’ शेष बचता है। धातु से पहले उपसर्ग प्रयुक्त होगा तो ल्यप् प्रत्यय होगा; नहीं तो क्त्वा प्रत्यय होगा। उदाहरण-भूत्वा, सम्भूय, क्रीडित्वा, प्रक्रीड्य।
शतृ प्रत्यय- परस्मैपदी धातुओं के लट् के स्थान पर शतृ प्रत्यय होता है। शतृ का अत् शेष रहता है। यथा –अदन्, सन्।
शानच् प्रत्यय –आत्मनेपदी धातुओं के लट् के स्थान पर शानच् होता है। उभयपदी धातुओं के लट् के स्थान पर शानच् और शतृ दोनों होते हैं। शानच् का ‘आन’ शेष रहता है।