गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्य: उचिततमम् उत्तरं चित्वा लिखत।
कश्चित् वैश्य: आसीत् । स: वाणिज्यार्थं दूरदेशं गन्तुम् इच्छति स्म। स: स्वकीयवस्तूनि उष्ट्रस्य उपरि आरोपितवान् , प्रयाणाय उद्युक्त: च। मार्गमध्ये मरुभूमि: सम्प्राप्ता। वैश्यस्य समीपे आहार: स्वल्प: एव आसीत् । पञ्चदिनानि गतानि। आहार: सर्व: समाप्त:। वैश्य: देवं प्राथितवान् , ‘‘भगवान् आहारेण अनुगृह्णातु’’।
दश दिनानि व्यतीतानि वैश्य: आहारं न प्राप्तवान् । जलम् अपि समाप्तम् । कुत्रापि जलं नास्ति। सर्वत्र अपि सिकता: दृश्यन्ते। उग्र: सूर्यताप: पीडयति। पुन: वैश्य: दीनं भूत्वा प्राथितवान् -भगवन् ! अन्नम् नास्ति। जलम् अपि नास्ति। कृपया अन्नं जलं च प्रयच्छतु । ‘‘पुन: दिनत्रयं समाप्तम् । अन्नं नास्ति। वैश्य: एकं पदं चलितुं न शक्तवान् । स: भगवन्तं निर्भस्र्यत् -भवान् भक्तप्रिय: न। भवत: हृदयं कठिनम् । पातुं जलम् अपि न प्रयच्छति भवान् ।’’ पुन: दिनत्रयम् अतीतम् । वैश्यस्य हस्तयो: पादयोश्च शक्ति: एव नास्ति। वैश्यस्य वाहन उष्ट्र: भूमौ पतित: अस्ति। दीनतया उष्ट्र: पश्यन् अस्ति। उष्ट्रस्य अपि जलापेक्षा।
वैश्यस्य हृदये करुणा उत्पन्नं वैश्य: चिन्तितवान् – एतावत्पर्यंतम् अहम् स्वविषये एव चिन्तितवान् । एष: उष्ट्र: मम भार: वहति। मम उपकारं करोति। इदानीं उष्ट्र: मरणावस्थायाम् अस्ति। भगवन्! प्रसीदतु। भवत: अनुग्रह: न भविष्यति चेत् उभयो: मरणं भविष्यति।’’ तस्मिन् दूरे जलस्य शब्द: श्रुत:। वैश्य: कष्टेन उत्थितवान् । शब्दम् अनुसृत्य गतवान् । उष्ट्रम् अपि नीतवान् । उष्ट्राय जलं दत्तवान् । स्वयं जलं पीतवान् । समीपे फलानि आसन् । तानि स: भक्षितवान् । उष्ट्राय अपि आहारं दत्तवान् ।
केवलं स्वार्थं चिन्तयन्तं पुरुषं भगवान् अपि न अनुगृह्णाति। य: परहितम् अपि चिन्तयति तद्विषये भगवान् शीघ्रं प्रसीदति।
कश्चित् वैश्य: आसीत् । स: वाणिज्यार्थं दूरदेशं गन्तुम् इच्छति स्म। स: स्वकीयवस्तूनि उष्ट्रस्य उपरि आरोपितवान् , प्रयाणाय उद्युक्त: च। मार्गमध्ये मरुभूमि: सम्प्राप्ता। वैश्यस्य समीपे आहार: स्वल्प: एव आसीत् । पञ्चदिनानि गतानि। आहार: सर्व: समाप्त:। वैश्य: देवं प्राथितवान् , ‘‘भगवान् आहारेण अनुगृह्णातु’’।
दश दिनानि व्यतीतानि वैश्य: आहारं न प्राप्तवान् । जलम् अपि समाप्तम् । कुत्रापि जलं नास्ति। सर्वत्र अपि सिकता: दृश्यन्ते। उग्र: सूर्यताप: पीडयति। पुन: वैश्य: दीनं भूत्वा प्राथितवान् -भगवन् ! अन्नम् नास्ति। जलम् अपि नास्ति। कृपया अन्नं जलं च प्रयच्छतु । ‘‘पुन: दिनत्रयं समाप्तम् । अन्नं नास्ति। वैश्य: एकं पदं चलितुं न शक्तवान् । स: भगवन्तं निर्भस्र्यत् -भवान् भक्तप्रिय: न। भवत: हृदयं कठिनम् । पातुं जलम् अपि न प्रयच्छति भवान् ।’’ पुन: दिनत्रयम् अतीतम् । वैश्यस्य हस्तयो: पादयोश्च शक्ति: एव नास्ति। वैश्यस्य वाहन उष्ट्र: भूमौ पतित: अस्ति। दीनतया उष्ट्र: पश्यन् अस्ति। उष्ट्रस्य अपि जलापेक्षा।
वैश्यस्य हृदये करुणा उत्पन्नं वैश्य: चिन्तितवान् – एतावत्पर्यंतम् अहम् स्वविषये एव चिन्तितवान् । एष: उष्ट्र: मम भार: वहति। मम उपकारं करोति। इदानीं उष्ट्र: मरणावस्थायाम् अस्ति। भगवन्! प्रसीदतु। भवत: अनुग्रह: न भविष्यति चेत् उभयो: मरणं भविष्यति।’’ तस्मिन् दूरे जलस्य शब्द: श्रुत:। वैश्य: कष्टेन उत्थितवान् । शब्दम् अनुसृत्य गतवान् । उष्ट्रम् अपि नीतवान् । उष्ट्राय जलं दत्तवान् । स्वयं जलं पीतवान् । समीपे फलानि आसन् । तानि स: भक्षितवान् । उष्ट्राय अपि आहारं दत्तवान् ।
केवलं स्वार्थं चिन्तयन्तं पुरुषं भगवान् अपि न अनुगृह्णाति। य: परहितम् अपि चिन्तयति तद्विषये भगवान् शीघ्रं प्रसीदति।
125. ‘प्रयच्छतु’ इति पदे कस्य लकारस्य प्रयोग:?
1. लट् लकार
2. लोट् लकार
3. लङ्लकार
4. लृट् लकार
Click To Show Answer
Answer – (2)
‘प्रयच्छतु’ इस पद में लोट् लकार का प्रयोग है। ‘प्र’ उपसर्ग याच् धातु लोट् लकार प्रथम पुरुष एकवचन में ‘प्रयच्छतु’ रूप बनेगा।
याच् (माँगना) परस्मैपदी लट् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष याचति याचत: याचन्ति
मध्यम पुरुष याचसि याचथ: याचथ
उत्तम पुरुष याचामि याचाव: याचाम:
लोट् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष याचतु, तात् याचताम् याचन्तु
मध्यम पुरुष याच, तात् याचतम् याचत
उत्तम पुरुष याचानि याचाव याचाम
लृट् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष याचिष्यति याचिष्यत: याचिष्यन्ति
मध्यम पुरुष याचिष्यसि याचिष्यथ: याचिष्यथ
उत्तम पुरुष याचिष्यामि याचिष्याव: याचिष्याम:
लङ् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष अयाचत् अयाचताम् अयाचन्
मध्यम पुरुष अयाच: अयाचतम् अयाचत
उत्तम पुरुष अयाचम् अयाचाव अयाचाम
‘प्रयच्छतु’ इस पद में लोट् लकार का प्रयोग है। ‘प्र’ उपसर्ग याच् धातु लोट् लकार प्रथम पुरुष एकवचन में ‘प्रयच्छतु’ रूप बनेगा।
याच् (माँगना) परस्मैपदी लट् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष याचति याचत: याचन्ति
मध्यम पुरुष याचसि याचथ: याचथ
उत्तम पुरुष याचामि याचाव: याचाम:
लोट् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष याचतु, तात् याचताम् याचन्तु
मध्यम पुरुष याच, तात् याचतम् याचत
उत्तम पुरुष याचानि याचाव याचाम
लृट् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष याचिष्यति याचिष्यत: याचिष्यन्ति
मध्यम पुरुष याचिष्यसि याचिष्यथ: याचिष्यथ
उत्तम पुरुष याचिष्यामि याचिष्याव: याचिष्याम:
लङ् लकार
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष अयाचत् अयाचताम् अयाचन्
मध्यम पुरुष अयाच: अयाचतम् अयाचत
उत्तम पुरुष अयाचम् अयाचाव अयाचाम