गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्य: उचिततमम् उत्तरं चित्वा लिखत।
कश्चित् वैश्य: आसीत् । स: वाणिज्यार्थं दूरदेशं गन्तुम् इच्छति स्म। स: स्वकीयवस्तूनि उष्ट्रस्य उपरि आरोपितवान् , प्रयाणाय उद्युक्त: च। मार्गमध्ये मरुभूमि: सम्प्राप्ता। वैश्यस्य समीपे आहार: स्वल्प: एव आसीत् । पञ्चदिनानि गतानि। आहार: सर्व: समाप्त:। वैश्य: देवं प्राथितवान् , ‘‘भगवान् आहारेण अनुगृह्णातु’’।
दश दिनानि व्यतीतानि वैश्य: आहारं न प्राप्तवान् । जलम् अपि समाप्तम् । कुत्रापि जलं नास्ति। सर्वत्र अपि सिकता: दृश्यन्ते। उग्र: सूर्यताप: पीडयति। पुन: वैश्य: दीनं भूत्वा प्राथितवान् -भगवन् ! अन्नम् नास्ति। जलम् अपि नास्ति। कृपया अन्नं जलं च प्रयच्छतु । ‘‘पुन: दिनत्रयं समाप्तम् । अन्नं नास्ति। वैश्य: एकं पदं चलितुं न शक्तवान् । स: भगवन्तं निर्भस्र्यत् -भवान् भक्तप्रिय: न। भवत: हृदयं कठिनम् । पातुं जलम् अपि न प्रयच्छति भवान् ।’’ पुन: दिनत्रयम् अतीतम् । वैश्यस्य हस्तयो: पादयोश्च शक्ति: एव नास्ति। वैश्यस्य वाहन उष्ट्र: भूमौ पतित: अस्ति। दीनतया उष्ट्र: पश्यन् अस्ति। उष्ट्रस्य अपि जलापेक्षा।
वैश्यस्य हृदये करुणा उत्पन्नं वैश्य: चिन्तितवान् – एतावत्पर्यंतम् अहम् स्वविषये एव चिन्तितवान् । एष: उष्ट्र: मम भार: वहति। मम उपकारं करोति। इदानीं उष्ट्र: मरणावस्थायाम् अस्ति। भगवन्! प्रसीदतु। भवत: अनुग्रह: न भविष्यति चेत् उभयो: मरणं भविष्यति।’’ तस्मिन् दूरे जलस्य शब्द: श्रुत:। वैश्य: कष्टेन उत्थितवान् । शब्दम् अनुसृत्य गतवान् । उष्ट्रम् अपि नीतवान् । उष्ट्राय जलं दत्तवान् । स्वयं जलं पीतवान् । समीपे फलानि आसन् । तानि स: भक्षितवान् । उष्ट्राय अपि आहारं दत्तवान् ।
केवलं स्वार्थं चिन्तयन्तं पुरुषं भगवान् अपि न अनुगृह्णाति। य: परहितम् अपि चिन्तयति तद्विषये भगवान् शीघ्रं प्रसीदति।
कश्चित् वैश्य: आसीत् । स: वाणिज्यार्थं दूरदेशं गन्तुम् इच्छति स्म। स: स्वकीयवस्तूनि उष्ट्रस्य उपरि आरोपितवान् , प्रयाणाय उद्युक्त: च। मार्गमध्ये मरुभूमि: सम्प्राप्ता। वैश्यस्य समीपे आहार: स्वल्प: एव आसीत् । पञ्चदिनानि गतानि। आहार: सर्व: समाप्त:। वैश्य: देवं प्राथितवान् , ‘‘भगवान् आहारेण अनुगृह्णातु’’।
दश दिनानि व्यतीतानि वैश्य: आहारं न प्राप्तवान् । जलम् अपि समाप्तम् । कुत्रापि जलं नास्ति। सर्वत्र अपि सिकता: दृश्यन्ते। उग्र: सूर्यताप: पीडयति। पुन: वैश्य: दीनं भूत्वा प्राथितवान् -भगवन् ! अन्नम् नास्ति। जलम् अपि नास्ति। कृपया अन्नं जलं च प्रयच्छतु । ‘‘पुन: दिनत्रयं समाप्तम् । अन्नं नास्ति। वैश्य: एकं पदं चलितुं न शक्तवान् । स: भगवन्तं निर्भस्र्यत् -भवान् भक्तप्रिय: न। भवत: हृदयं कठिनम् । पातुं जलम् अपि न प्रयच्छति भवान् ।’’ पुन: दिनत्रयम् अतीतम् । वैश्यस्य हस्तयो: पादयोश्च शक्ति: एव नास्ति। वैश्यस्य वाहन उष्ट्र: भूमौ पतित: अस्ति। दीनतया उष्ट्र: पश्यन् अस्ति। उष्ट्रस्य अपि जलापेक्षा।
वैश्यस्य हृदये करुणा उत्पन्नं वैश्य: चिन्तितवान् – एतावत्पर्यंतम् अहम् स्वविषये एव चिन्तितवान् । एष: उष्ट्र: मम भार: वहति। मम उपकारं करोति। इदानीं उष्ट्र: मरणावस्थायाम् अस्ति। भगवन्! प्रसीदतु। भवत: अनुग्रह: न भविष्यति चेत् उभयो: मरणं भविष्यति।’’ तस्मिन् दूरे जलस्य शब्द: श्रुत:। वैश्य: कष्टेन उत्थितवान् । शब्दम् अनुसृत्य गतवान् । उष्ट्रम् अपि नीतवान् । उष्ट्राय जलं दत्तवान् । स्वयं जलं पीतवान् । समीपे फलानि आसन् । तानि स: भक्षितवान् । उष्ट्राय अपि आहारं दत्तवान् ।
केवलं स्वार्थं चिन्तयन्तं पुरुषं भगवान् अपि न अनुगृह्णाति। य: परहितम् अपि चिन्तयति तद्विषये भगवान् शीघ्रं प्रसीदति।
126. ‘भूमौ’ इति पदे का विभक्ति:?
1. सप्तमी
2. द्वितीया
3. तृतीया
4. चतुर्थी
Click To Show Answer
Answer -(1)
‘भूमौ’ नामक पद में सप्तमी विभक्ति है।
भूमि शब्द रुप विभक्ति
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथमा भूमि: भूमी भूमय:
द्वितीया भूमिम् भूमी भूमी:
तृतीया भूम्या भूमिभ्याम् भूमिभि:
चतुर्थी भूम्यै/भूमये भूमिभ्याम् भूमिभ्य:
पञ्चमी भूम्या:/भूमे: भूमिभ्याम् भूमिभ्य:
षष्ठी भूम्या:/भूमे: भूम्यो: भूमीनाम्
सप्तमी भूम्याम् /भूमौ भूम्यो: भूमिषु
सम्बोधन हे भूमे! हे भूमी! हे भूमय:!
‘भूमौ’ नामक पद में सप्तमी विभक्ति है।
भूमि शब्द रुप विभक्ति
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथमा भूमि: भूमी भूमय:
द्वितीया भूमिम् भूमी भूमी:
तृतीया भूम्या भूमिभ्याम् भूमिभि:
चतुर्थी भूम्यै/भूमये भूमिभ्याम् भूमिभ्य:
पञ्चमी भूम्या:/भूमे: भूमिभ्याम् भूमिभ्य:
षष्ठी भूम्या:/भूमे: भूम्यो: भूमीनाम्
सप्तमी भूम्याम् /भूमौ भूम्यो: भूमिषु
सम्बोधन हे भूमे! हे भूमी! हे भूमय:!