गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
122. देवा: वृत्रासुरं हन्तुं कम् उपायम् अकरोत् ?
1. देवा: महर्षेर्दधीचे: अस्थिभि: वङ्कानिर्माणम् अकुर्वन्।
2. इन्द्र: खङ्गेन देवै: सह मिलित्वा वृत्रासुरम् अहनत्।
3. देवा: विष्णुं सहायतार्थं प्रार्थयन्। इन्द्र: सुदर्शनचक्रेण वृत्रासुरं अहनत्।
4. वृत्रासुर: विष्णो: तेजसा सद्य: प्राणान् अत्यजत्।
Click To Show Answer
निम्नलिखितं गद्यांशं पठित्वा नवप्रश्नानां उचितं विकल्पं चित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि दातव्यानि।
पुरा वृत्रासुर: देवान् भृशमपीडयत्। इन्द्रादय: ते देवा: प्रजापतिमुपागच्छन्। तान् समागतान् दृष्ट्वा प्रजापति: आगमनस्य कारणमपृच्छत् । ते प्रत्यवदन् – ‘‘प्रभो! वृत्रासुर: अस्मान् पीडयति। तस्य शक्त्ते: पुरत: वयं स्थातुं न शक्नुम:। अत: भीता: वयमत्रागता:। प्रजापते अभणत् – ‘‘हरि: एव अस्मान् रक्षितुं समर्थ:। तमेव शरणं गच्छाम:।’’ प्रजापति: देवै: साकं वैकुण्ठं गत्वा हरये सर्वमपि वृत्तान्तं न्यवेदयत् । तत् श्रुत्वा हरि: अकथयत् – ‘‘भो: प्रजापति! देवा: महर्षे: दधीचे: अन्तिकं गत्वा तस्मात् अस्थियाचनं कुर्वन्तु। स: नूनमस्थीनि दास्यति। तै: अस्थिभि: वङ्काायुधं घटयत। तेन वृत्रं हन्तु युद्धे असुरान् जेतुं च पारयिष्यथ।’’ देवा: दधीचे: आश्रमं प्राविशन्। तत्र ते अनेकै: ऋषिभि: परिवृतमग्निमिव प्रभया देदीप्यमानं दधीचिमपश्यन् । ते ऋषीन् दधीचिं च दृष्ट्वा अनमन्। दधीचि: इन्द्रं- ‘‘किमर्थं यूयमत्रागता:’’ इत्यपृच्छत् । इन्द्र: सादरमकथयत् – ‘‘महर्षे, वयं वृत्रेण पीड़िता: त्वां शरणमुपागता:। कृपया त्वमस्मभ्यं स्वानि अस्थीनि प्रयच्छ। घटयाम तै: अस्थिभि: आयुधम्, येन वयं वृत्रं हन्तुं पारयाम:।’’ दधीचि: इन्द्रस्य वचनं श्रुत्वा नितरामतुष्यत् । स: अकथयत् – ‘‘भो: इन्द्र! अद्य मम जीवितं सफलं जातं यत् मे शरीरं युष्माकमुपकाराय भवति। परोपकारार्थमिदं शरीरम् । अहं युष्मभ्यमिदं शरीरं सहर्षं प्रयच्छामि, स्वीकुरुत।’’ स: नेत्रे निमील्य समाधिस्थ: अभवत् । देवा: तस्य अस्थीनि आदाय तै: वङ्काायुधमरचयन् । तेन च इन्द्र: युद्धे वृत्रासुरममारयत् । एवं देवा: दधीचे: औदार्येण वृत्रभयात् मुक्ता : अभवन्।
पुरा वृत्रासुर: देवान् भृशमपीडयत्। इन्द्रादय: ते देवा: प्रजापतिमुपागच्छन्। तान् समागतान् दृष्ट्वा प्रजापति: आगमनस्य कारणमपृच्छत् । ते प्रत्यवदन् – ‘‘प्रभो! वृत्रासुर: अस्मान् पीडयति। तस्य शक्त्ते: पुरत: वयं स्थातुं न शक्नुम:। अत: भीता: वयमत्रागता:। प्रजापते अभणत् – ‘‘हरि: एव अस्मान् रक्षितुं समर्थ:। तमेव शरणं गच्छाम:।’’ प्रजापति: देवै: साकं वैकुण्ठं गत्वा हरये सर्वमपि वृत्तान्तं न्यवेदयत् । तत् श्रुत्वा हरि: अकथयत् – ‘‘भो: प्रजापति! देवा: महर्षे: दधीचे: अन्तिकं गत्वा तस्मात् अस्थियाचनं कुर्वन्तु। स: नूनमस्थीनि दास्यति। तै: अस्थिभि: वङ्काायुधं घटयत। तेन वृत्रं हन्तु युद्धे असुरान् जेतुं च पारयिष्यथ।’’ देवा: दधीचे: आश्रमं प्राविशन्। तत्र ते अनेकै: ऋषिभि: परिवृतमग्निमिव प्रभया देदीप्यमानं दधीचिमपश्यन् । ते ऋषीन् दधीचिं च दृष्ट्वा अनमन्। दधीचि: इन्द्रं- ‘‘किमर्थं यूयमत्रागता:’’ इत्यपृच्छत् । इन्द्र: सादरमकथयत् – ‘‘महर्षे, वयं वृत्रेण पीड़िता: त्वां शरणमुपागता:। कृपया त्वमस्मभ्यं स्वानि अस्थीनि प्रयच्छ। घटयाम तै: अस्थिभि: आयुधम्, येन वयं वृत्रं हन्तुं पारयाम:।’’ दधीचि: इन्द्रस्य वचनं श्रुत्वा नितरामतुष्यत् । स: अकथयत् – ‘‘भो: इन्द्र! अद्य मम जीवितं सफलं जातं यत् मे शरीरं युष्माकमुपकाराय भवति। परोपकारार्थमिदं शरीरम् । अहं युष्मभ्यमिदं शरीरं सहर्षं प्रयच्छामि, स्वीकुरुत।’’ स: नेत्रे निमील्य समाधिस्थ: अभवत् । देवा: तस्य अस्थीनि आदाय तै: वङ्काायुधमरचयन् । तेन च इन्द्र: युद्धे वृत्रासुरममारयत् । एवं देवा: दधीचे: औदार्येण वृत्रभयात् मुक्ता : अभवन्।
122. देवा: वृत्रासुरं हन्तुं कम् उपायम् अकरोत् ?
1. देवा: महर्षेर्दधीचे: अस्थिभि: वङ्कानिर्माणम् अकुर्वन्।
2. इन्द्र: खङ्गेन देवै: सह मिलित्वा वृत्रासुरम् अहनत्।
3. देवा: विष्णुं सहायतार्थं प्रार्थयन्। इन्द्र: सुदर्शनचक्रेण वृत्रासुरं अहनत्।
4. वृत्रासुर: विष्णो: तेजसा सद्य: प्राणान् अत्यजत्।
Click To Show Answer
Answer -(1)
देवताओं ने महर्षि दधीचि की अस्थियों से वङ्का का निर्माण करके वृत्रासुर को मारने का उपाय किया। हन्तुम् – हन् + तुमुन् – तुमुन् (तुम्) निमित्तार्थक ‘के लिए’ अर्थात् क्रिया को करने के लिए, इस अर्थ में धातु के साथ तुमुन् प्रत्यय लगता है। जब दो क्रिया पदों का कर्ता एक होता है तथा एक क्रिया दूसरी क्रिया का प्रयोजन या निमित्त होती है तो निमित्तार्थक क्रिया पद में तुमुन् प्रत्यय होता है। समय, वेला आदि कालवाची शब्दों के योग में भी धातुओं से तुमुन् प्रत्यय होता है। उदाहरण- गम् + तुमुन् · गन्तुम्, पा + तुमुन् · पातुम्, स्ना + तुमुन् · स्नातुम्, दा + तुमुन् · दातुम् इत्यादि।
देवताओं ने महर्षि दधीचि की अस्थियों से वङ्का का निर्माण करके वृत्रासुर को मारने का उपाय किया। हन्तुम् – हन् + तुमुन् – तुमुन् (तुम्) निमित्तार्थक ‘के लिए’ अर्थात् क्रिया को करने के लिए, इस अर्थ में धातु के साथ तुमुन् प्रत्यय लगता है। जब दो क्रिया पदों का कर्ता एक होता है तथा एक क्रिया दूसरी क्रिया का प्रयोजन या निमित्त होती है तो निमित्तार्थक क्रिया पद में तुमुन् प्रत्यय होता है। समय, वेला आदि कालवाची शब्दों के योग में भी धातुओं से तुमुन् प्रत्यय होता है। उदाहरण- गम् + तुमुन् · गन्तुम्, पा + तुमुन् · पातुम्, स्ना + तुमुन् · स्नातुम्, दा + तुमुन् · दातुम् इत्यादि।