गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
127. ‘न्यवेदयत्’ इत्यस्मिन् पदे क: सन्धि: वर्तते ?
1. यण् सन्धि:
2. गुण सन्धि:
3. वृद्धि: सन्धि:
4. पूर्वरूपसन्धि:
Click To Show Answer
निम्नलिखितं गद्यांशं पठित्वा नवप्रश्नानां उचितं विकल्पं चित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि दातव्यानि।
पुरा वृत्रासुर: देवान् भृशमपीडयत्। इन्द्रादय: ते देवा: प्रजापतिमुपागच्छन्। तान् समागतान् दृष्ट्वा प्रजापति: आगमनस्य कारणमपृच्छत् । ते प्रत्यवदन् – ‘‘प्रभो! वृत्रासुर: अस्मान् पीडयति। तस्य शक्त्ते: पुरत: वयं स्थातुं न शक्नुम:। अत: भीता: वयमत्रागता:। प्रजापते अभणत् – ‘‘हरि: एव अस्मान् रक्षितुं समर्थ:। तमेव शरणं गच्छाम:।’’ प्रजापति: देवै: साकं वैकुण्ठं गत्वा हरये सर्वमपि वृत्तान्तं न्यवेदयत् । तत् श्रुत्वा हरि: अकथयत् – ‘‘भो: प्रजापति! देवा: महर्षे: दधीचे: अन्तिकं गत्वा तस्मात् अस्थियाचनं कुर्वन्तु। स: नूनमस्थीनि दास्यति। तै: अस्थिभि: वङ्काायुधं घटयत। तेन वृत्रं हन्तु युद्धे असुरान् जेतुं च पारयिष्यथ।’’ देवा: दधीचे: आश्रमं प्राविशन्। तत्र ते अनेकै: ऋषिभि: परिवृतमग्निमिव प्रभया देदीप्यमानं दधीचिमपश्यन् । ते ऋषीन् दधीचिं च दृष्ट्वा अनमन्। दधीचि: इन्द्रं- ‘‘किमर्थं यूयमत्रागता:’’ इत्यपृच्छत् । इन्द्र: सादरमकथयत् – ‘‘महर्षे, वयं वृत्रेण पीड़िता: त्वां शरणमुपागता:। कृपया त्वमस्मभ्यं स्वानि अस्थीनि प्रयच्छ। घटयाम तै: अस्थिभि: आयुधम्, येन वयं वृत्रं हन्तुं पारयाम:।’’ दधीचि: इन्द्रस्य वचनं श्रुत्वा नितरामतुष्यत् । स: अकथयत् – ‘‘भो: इन्द्र! अद्य मम जीवितं सफलं जातं यत् मे शरीरं युष्माकमुपकाराय भवति। परोपकारार्थमिदं शरीरम् । अहं युष्मभ्यमिदं शरीरं सहर्षं प्रयच्छामि, स्वीकुरुत।’’ स: नेत्रे निमील्य समाधिस्थ: अभवत् । देवा: तस्य अस्थीनि आदाय तै: वङ्काायुधमरचयन् । तेन च इन्द्र: युद्धे वृत्रासुरममारयत् । एवं देवा: दधीचे: औदार्येण वृत्रभयात् मुक्ता : अभवन्।
पुरा वृत्रासुर: देवान् भृशमपीडयत्। इन्द्रादय: ते देवा: प्रजापतिमुपागच्छन्। तान् समागतान् दृष्ट्वा प्रजापति: आगमनस्य कारणमपृच्छत् । ते प्रत्यवदन् – ‘‘प्रभो! वृत्रासुर: अस्मान् पीडयति। तस्य शक्त्ते: पुरत: वयं स्थातुं न शक्नुम:। अत: भीता: वयमत्रागता:। प्रजापते अभणत् – ‘‘हरि: एव अस्मान् रक्षितुं समर्थ:। तमेव शरणं गच्छाम:।’’ प्रजापति: देवै: साकं वैकुण्ठं गत्वा हरये सर्वमपि वृत्तान्तं न्यवेदयत् । तत् श्रुत्वा हरि: अकथयत् – ‘‘भो: प्रजापति! देवा: महर्षे: दधीचे: अन्तिकं गत्वा तस्मात् अस्थियाचनं कुर्वन्तु। स: नूनमस्थीनि दास्यति। तै: अस्थिभि: वङ्काायुधं घटयत। तेन वृत्रं हन्तु युद्धे असुरान् जेतुं च पारयिष्यथ।’’ देवा: दधीचे: आश्रमं प्राविशन्। तत्र ते अनेकै: ऋषिभि: परिवृतमग्निमिव प्रभया देदीप्यमानं दधीचिमपश्यन् । ते ऋषीन् दधीचिं च दृष्ट्वा अनमन्। दधीचि: इन्द्रं- ‘‘किमर्थं यूयमत्रागता:’’ इत्यपृच्छत् । इन्द्र: सादरमकथयत् – ‘‘महर्षे, वयं वृत्रेण पीड़िता: त्वां शरणमुपागता:। कृपया त्वमस्मभ्यं स्वानि अस्थीनि प्रयच्छ। घटयाम तै: अस्थिभि: आयुधम्, येन वयं वृत्रं हन्तुं पारयाम:।’’ दधीचि: इन्द्रस्य वचनं श्रुत्वा नितरामतुष्यत् । स: अकथयत् – ‘‘भो: इन्द्र! अद्य मम जीवितं सफलं जातं यत् मे शरीरं युष्माकमुपकाराय भवति। परोपकारार्थमिदं शरीरम् । अहं युष्मभ्यमिदं शरीरं सहर्षं प्रयच्छामि, स्वीकुरुत।’’ स: नेत्रे निमील्य समाधिस्थ: अभवत् । देवा: तस्य अस्थीनि आदाय तै: वङ्काायुधमरचयन् । तेन च इन्द्र: युद्धे वृत्रासुरममारयत् । एवं देवा: दधीचे: औदार्येण वृत्रभयात् मुक्ता : अभवन्।
127. ‘न्यवेदयत्’ इत्यस्मिन् पदे क: सन्धि: वर्तते ?
1. यण् सन्धि:
2. गुण सन्धि:
3. वृद्धि: सन्धि:
4. पूर्वरूपसन्धि:
Click To Show Answer
Answer -(1)
न्यवेदयत् इस पद में यण् सन्धि है। यण सन्धि- इकोयणचि-इक: स्थाने यणादेश: भवति अचि परत: संहितायां विषये। इक के स्थान में यण् आदेश हो परे अच् रहते। उदाहरण- नदी + अत्र · नद्यत्र, नि + अवेदयत् · न्यवेदयत्। गुण सन्धि- आद्गुण:-यदि अ या आ के परे इ, उ, ऋ तथा लृ आवे तो पूर्व और पर के स्थान में गुण एकादेश (ए, ओ, अर्, अल्) हो जाता है। उदाहरण- उप + इन्द्र: · उपेन्द्र:, नर + ईश: · नरेश:।
वृद्धि सन्धि वृद्धिरेचि- अ/आ के परे ए/ऐ, ओ/औ आवे तो पूर्व और पर के स्थान पर वृद्धि (ऐ, औ) एकादेश हो जाता है। उदाहरण- तत्र + एव · तत्रैव, महा + औदार्यम् · महौदार्यम्। पूर्वरूप सन्धि- एङ: पदान्तादति – यदि पद के अन्त में ए या ओ के परे ह्रस्व ‘अ’ आवे तो उसको पूर्वरूप (ऽ) हो जाता है। उदाहरण-रमे + अत्र · रमेऽत्र, पाठको + अवदत् · पाठकोऽवदत्।
न्यवेदयत् इस पद में यण् सन्धि है। यण सन्धि- इकोयणचि-इक: स्थाने यणादेश: भवति अचि परत: संहितायां विषये। इक के स्थान में यण् आदेश हो परे अच् रहते। उदाहरण- नदी + अत्र · नद्यत्र, नि + अवेदयत् · न्यवेदयत्। गुण सन्धि- आद्गुण:-यदि अ या आ के परे इ, उ, ऋ तथा लृ आवे तो पूर्व और पर के स्थान में गुण एकादेश (ए, ओ, अर्, अल्) हो जाता है। उदाहरण- उप + इन्द्र: · उपेन्द्र:, नर + ईश: · नरेश:।
वृद्धि सन्धि वृद्धिरेचि- अ/आ के परे ए/ऐ, ओ/औ आवे तो पूर्व और पर के स्थान पर वृद्धि (ऐ, औ) एकादेश हो जाता है। उदाहरण- तत्र + एव · तत्रैव, महा + औदार्यम् · महौदार्यम्। पूर्वरूप सन्धि- एङ: पदान्तादति – यदि पद के अन्त में ए या ओ के परे ह्रस्व ‘अ’ आवे तो उसको पूर्वरूप (ऽ) हो जाता है। उदाहरण-रमे + अत्र · रमेऽत्र, पाठको + अवदत् · पाठकोऽवदत्।