गद्यांश पढ़ने के लिए यहाँ क्लिक करें
निम्नलिखितं गद्यांशं पठित्वा सप्तप्रश्नाम् यथोचितं विकल्पं चित्वा उत्तराणि देयानि-
स्त्रीशिक्षाक्षेत्रे अग्रगण्या पण्डिता रमाबाई 1858 तमे खिष्टाब्दे जन्म अलभत्। तस्या: पिता अनन्तशास्त्री डोंगरे माता च लक्ष्मीबाई आस्ताम् । तस्मिन् काले स्त्रीशिक्षाया: स्थिति: चिन्तनीया आसीत् । स्त्रीणां कृते संस्कृतशिक्षणं प्राय: प्रचलितं नासीत् । किन्तु डोंगरे रूढिबद्धां धारणां परित्यज्य स्वपत्नीं संस्कृतमध्यापयत् । एतदर्थं स- समाजस्य प्रतारणाम् अपि असहत। अनन्तरं रमा अपि स्वमातु: संस्कृतशिक्षां प्राप्तवती।
कालक्रमेण रमाया: पिता विपन्न: सञ्जात:। तस्या: पितरौ ज्येष्ठाभगिनी च दुर्भिक्षपीडिता: दिवङ्गता:। तदनन्तरं रमा स्व-ज्येष्ठभ्रात्रा सह पद्भ्यां समग्रं भारतम् अभ्रमत् । भ्रमणक्रमे सा कोलकातां प्राप्ता। संस्कृतवैदुष्येण सा तत्र ‘पण्डिता’ ‘सरस्वती’ चेति उपाधिभ्यां विभूषिता। तत्रैव सा ब्रह्मसमाजेन प्रभाविता वेदाध्ययनम् अकरोत् । पश्चात् सा स्त्रीणां कृते वेदादीनां शास्त्राणां शिक्षायै आन्दोलनं प्रारब्धवती।
1880 तमे खिष्टाब्दे सा विपिनबिहारीदासेन सह बाकीपुर-न्यायालये विवाहम् अकरोत् । सार्धैकवर्षात् अनन्तरं तस्या: पति: दिवङ्गत:। तदनन्तरं सा पुत्र्या मनोरमया सह जन्मभूमिं महाराष्ट्रं प्रत्यागच्छत् । नारीणां सम्मानाय शिक्षायै च सा स्वकीयं जीवनम् अर्पितवती। हण्टर-शिक्षा-आयोगस्य समक्षं नारीशिक्षाविषये सा स्वमतं प्रस्तुवती। सा उच्चशिक्षार्थम् इंग्लैण्डदेशं गतवती। तत्र इसाईधर्मस्य स्त्रीविषयकै: उत्तमविचारै: प्रभाविता जाता।
इंग्लैण्डदेशात् रमाबाई अमरीकादेशम् अगच्छत् । तत्र सा भारतस्य विधवास्त्रीणां सहायतार्थम् अर्थसञ्चयम् अकरोत् । भारतं प्रत्यागत्य मुम्बईनगरे सा ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत् । अस्मिन् आश्रमे निस्सहाया: स्त्रिय: निवसन्ति स्म। तत्र स्त्रिय: मुद्रणट ज्र्ण-काष्ठकलादीनाञ्च प्रशिक्षणमपि लभन्ते स्म। परम् इदं सदनं पुणेनगरे स्थानान्तरितं जातम् । तत: पुणेनगरस्य समीपे केडगाँव-स्थाने ‘मुक्तिमिशन’ नाम संस्थानं तया स्थापितम् । अत्र अधुना अपि निराश्रिता: स्त्रिय: ससम्मानं जीवनं यापयन्ति।
1922 तमे खिष्टाब्दे रमाबाई-महोदयाया: निधनम् अभवत् । सा देश-विदेशानाम् अनेकासु भाषासु निपुणा आसीत् । समाजसेवाया: अतिरिक्तं लेखनक्षेत्रे अपि तस्या: महत्त्वपूर्णम् अवदानम् अस्ति। ‘स्त्रीधर्मनीति’ ‘हाई कास्ट हिन्दू विमेन’ इति तस्या: प्रसिद्धं रचनाद्वयं वर्तते।
स्त्रीशिक्षाक्षेत्रे अग्रगण्या पण्डिता रमाबाई 1858 तमे खिष्टाब्दे जन्म अलभत्। तस्या: पिता अनन्तशास्त्री डोंगरे माता च लक्ष्मीबाई आस्ताम् । तस्मिन् काले स्त्रीशिक्षाया: स्थिति: चिन्तनीया आसीत् । स्त्रीणां कृते संस्कृतशिक्षणं प्राय: प्रचलितं नासीत् । किन्तु डोंगरे रूढिबद्धां धारणां परित्यज्य स्वपत्नीं संस्कृतमध्यापयत् । एतदर्थं स- समाजस्य प्रतारणाम् अपि असहत। अनन्तरं रमा अपि स्वमातु: संस्कृतशिक्षां प्राप्तवती।
कालक्रमेण रमाया: पिता विपन्न: सञ्जात:। तस्या: पितरौ ज्येष्ठाभगिनी च दुर्भिक्षपीडिता: दिवङ्गता:। तदनन्तरं रमा स्व-ज्येष्ठभ्रात्रा सह पद्भ्यां समग्रं भारतम् अभ्रमत् । भ्रमणक्रमे सा कोलकातां प्राप्ता। संस्कृतवैदुष्येण सा तत्र ‘पण्डिता’ ‘सरस्वती’ चेति उपाधिभ्यां विभूषिता। तत्रैव सा ब्रह्मसमाजेन प्रभाविता वेदाध्ययनम् अकरोत् । पश्चात् सा स्त्रीणां कृते वेदादीनां शास्त्राणां शिक्षायै आन्दोलनं प्रारब्धवती।
1880 तमे खिष्टाब्दे सा विपिनबिहारीदासेन सह बाकीपुर-न्यायालये विवाहम् अकरोत् । सार्धैकवर्षात् अनन्तरं तस्या: पति: दिवङ्गत:। तदनन्तरं सा पुत्र्या मनोरमया सह जन्मभूमिं महाराष्ट्रं प्रत्यागच्छत् । नारीणां सम्मानाय शिक्षायै च सा स्वकीयं जीवनम् अर्पितवती। हण्टर-शिक्षा-आयोगस्य समक्षं नारीशिक्षाविषये सा स्वमतं प्रस्तुवती। सा उच्चशिक्षार्थम् इंग्लैण्डदेशं गतवती। तत्र इसाईधर्मस्य स्त्रीविषयकै: उत्तमविचारै: प्रभाविता जाता।
इंग्लैण्डदेशात् रमाबाई अमरीकादेशम् अगच्छत् । तत्र सा भारतस्य विधवास्त्रीणां सहायतार्थम् अर्थसञ्चयम् अकरोत् । भारतं प्रत्यागत्य मुम्बईनगरे सा ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत् । अस्मिन् आश्रमे निस्सहाया: स्त्रिय: निवसन्ति स्म। तत्र स्त्रिय: मुद्रणट ज्र्ण-काष्ठकलादीनाञ्च प्रशिक्षणमपि लभन्ते स्म। परम् इदं सदनं पुणेनगरे स्थानान्तरितं जातम् । तत: पुणेनगरस्य समीपे केडगाँव-स्थाने ‘मुक्तिमिशन’ नाम संस्थानं तया स्थापितम् । अत्र अधुना अपि निराश्रिता: स्त्रिय: ससम्मानं जीवनं यापयन्ति।
1922 तमे खिष्टाब्दे रमाबाई-महोदयाया: निधनम् अभवत् । सा देश-विदेशानाम् अनेकासु भाषासु निपुणा आसीत् । समाजसेवाया: अतिरिक्तं लेखनक्षेत्रे अपि तस्या: महत्त्वपूर्णम् अवदानम् अस्ति। ‘स्त्रीधर्मनीति’ ‘हाई कास्ट हिन्दू विमेन’ इति तस्या: प्रसिद्धं रचनाद्वयं वर्तते।
135. ‘सा आन्दोलनं प्रारब्धवती।’ अस्य वाक्यस्य कर्मवाच्ये परिवर्तनम् किम् भविष्यति ?
1. सा आन्दोलनं प्रारभत।
2. तया आन्दोलनं प्रारब्धम्।
3. तया आन्दोलनं प्रारब्ध:।
4. तया आन्दोलनं प्रारब्धवती।
Click To Show Answer
Answer – (2)
कर्तृवाच्य- कर्तृवाच्य में क्रिया द्वारा प्रधान रूप से कत्र्ता वाच्य होता है तथा कत्र्ता और क्रिया के पुरुष और वचन समान होते हैं। अकर्मक क्रिया के होने पर कत्र्ता में प्रथमा विभक्ति होती है। उदाहरण- राम: हसति (अकर्मक), राम: पुस्तकं पठति।
कर्मवाच्य- कर्मवाच्य में क्रिया द्वारा प्रधान रूप से कर्म ही वाच्य होता है। यहाँ वाक्य में कर्म प्रथमा विभक्ति में प्रयोग होता है। कत्र्ता में तृतीया विभक्ति होती है तथा क्रिया का पुरुष और वचन कर्म के अनुसार होता है। यह वाच्य केवल सकर्मक धातुओं का ही होता है। उदाहरण- बालकेन पुस्तकं पठ्यते। छात्रेण वृक्षा: दृश्यन्ते।
भाववाच्य-जब अकर्मक क्रियाओं वाले वाक्य में कर्ता की प्रधानता न होकर भाव (क्रिया) की प्रधानता होती है तो वह भाववाच्य कहलाता है। यहाँ कत्र्ता में तृतीया विभक्ति होती है। क्रिया में सदा प्रथम पुरुष एकवचन का रूप होता है। उदाहरण- छात्रेण हस्यते। नोट- कर्तृवाच्य में क्तवतु (तवत्) प्रत्यय के स्थान पर कर्मवाच्य में क्त (त) प्रत्यय हो जाता है।
कर्तृवाच्य- कर्तृवाच्य में क्रिया द्वारा प्रधान रूप से कत्र्ता वाच्य होता है तथा कत्र्ता और क्रिया के पुरुष और वचन समान होते हैं। अकर्मक क्रिया के होने पर कत्र्ता में प्रथमा विभक्ति होती है। उदाहरण- राम: हसति (अकर्मक), राम: पुस्तकं पठति।
कर्मवाच्य- कर्मवाच्य में क्रिया द्वारा प्रधान रूप से कर्म ही वाच्य होता है। यहाँ वाक्य में कर्म प्रथमा विभक्ति में प्रयोग होता है। कत्र्ता में तृतीया विभक्ति होती है तथा क्रिया का पुरुष और वचन कर्म के अनुसार होता है। यह वाच्य केवल सकर्मक धातुओं का ही होता है। उदाहरण- बालकेन पुस्तकं पठ्यते। छात्रेण वृक्षा: दृश्यन्ते।
भाववाच्य-जब अकर्मक क्रियाओं वाले वाक्य में कर्ता की प्रधानता न होकर भाव (क्रिया) की प्रधानता होती है तो वह भाववाच्य कहलाता है। यहाँ कत्र्ता में तृतीया विभक्ति होती है। क्रिया में सदा प्रथम पुरुष एकवचन का रूप होता है। उदाहरण- छात्रेण हस्यते। नोट- कर्तृवाच्य में क्तवतु (तवत्) प्रत्यय के स्थान पर कर्मवाच्य में क्त (त) प्रत्यय हो जाता है।